Nang maabo ang bahay ni Lilian Lamusao, 55, sa sunog sa Aroma Temporary Housing, Tondo noong Setyembre 14, wala siyang ibang naisalba kundi ang daster na suot noong araw na iyon at ang dalawang buwang gulang niyang apo na si Oppa.

“Masakit sa akin. Ilang taon akong nagpundar ng gamit,” saad ni Lamusao na pangulo ng Nagkakaisang Mamamayan Tungo sa Pagbabago, isang samahan ng mga residente ng Aroma. “Hindi ko maisip kung bakit ganoon lang kabilis naging abo yun,” sabi niya sa panayam ng Kulê.

Isa ang pamilya ni Lamusao sa 2,006 na maralitang pamilyang nawalan ng tirahan at ari-arian matapos lamunin ng sunog ang 12 gusaling pabahay sa Aroma. Bagamat walang nasawi o nasaktan sa pangyayari, hanggang ngayon ay kaduda-duda sa mga residente ang tunay na pinagmulan ng apoy.

Sira-sirang bakal at mga sunog na kahoy na lamang ang natira sa mga natupok na kabahayan sa Aroma Temporary Housing. (Eunicito Barreno/Philippine Collegian)

Ito ang ikalawang beses na nagkaroon ng sunog sa pabahay ngayong 2024. Tumindi ang paghihinala ng mga residente sa tunay na sanhi ng mga sunog nang malaman nila na pinambayad utang ng National Housing Authority (NHA) ang lupa sa isang pribadong kontraktor.

Panghaharang at Pagpapatalsik

Nang magkasunog sa Aroma noong Marso, tinangkang bakuran ng mga pulis na pinadala ng Smokey Mountain Development and Rehabilitation Project Asset Pool, ang apat na gusaling naabo upang hindi na makabalik ang mga pamilyang apektado.

Naudlot lamang ang panghaharang nang igiit ng mga residente ang kanilang panunumbalik sa lugar matapos ang petisyon sa lokal na pamahalaan ng Maynila at pangangalampag sa NHA-Tondo Foreshore Estate Management Office.

Nabuo ang proyekto sa Smokey Mountain mula sa joint venture agreement ng NHA at ng R-II Builders Inc. Sumang-ayon noon ang pribadong kontraktor na linisin ang dating tambakan ng dalawang milyong toneladang basura upang tayuan ng pabahay.

Bahagi ng proyekto ang pagpapagawa ng mga temporary housing sa Aroma bilang relocation site ng mga residente ng Smokey Mountain. Bagamat nagkaroon ng relocation site sa Aroma, hindi naisakatuparan ang proyektong pabahay sa Smokey Mountain sapagkat naubusan umano ng pondo ang R-II Builders Inc.

Bilang kapalit sa gastos ng R-II Builders Inc. sa proyekto sa Smokey Mountain, nagbigay ang NHA sa kompanya ng 229 ektarya ng pampublikong lupa, kasama ang lupa na kinatitirikan ng Aroma na kinolateral din ng ahensya. Dahil nasa kamay na ng pribadong grupo ang lupa, kahina-hinala para sa mga residente ang sanhi ng sunog noong Marso at ngayong Setyembre.

“Alam naman naming nakaabang sa amin yung sunog na yan. Inaasahan na namin yan,” diin ni Lamusao.

Umaligid na rin kaagad ang NHA sa Aroma matapos ang sunog kamakailan, ayon kay Lamusao. Nag-abiso aniya ang mga ito na asahan ang presensya ng mga pulis, na siyang nagdala ng pangamba sa mga residente sa posibleng ikalawang panghaharang.

Utay-utay

Hindi ito ang unang pagkakataon na nakaranas ng pagpapaalis ang mga taga-Aroma. Magmula 2017, makailang ulit silang inalok ng NHA na lumipat sa pabahay sa Naic, Cavite. Pero tinanggihan ito ng mga residente dahil sa kalayuan ng mismong lugar sa paaralan, ospital, palengke, at kanilang hanapbuhay.

Sa kabila nito, patuloy ang pagpapabango at pangungumbinsi ng NHA na i-relocate sa iba-ibang lugar ang mga pamilya sa Aroma. Mayroong 1,300 pamilyang boluntaryong lumipat sa Naic, subalit karamihan sa mga ito ay bumalik lamang din sa Tondo dahil sa mas mahirap na sitwasyon sa Cavite.

Taong 2000 nang unang balakin ng NHA na gibain ang mga pabahay dahil sa “condemned” na status ng mga ito bunsod ng sira-sirang kalagayan, subalit hindi natuloy ang demolisyon bunsod ng mga pakiusap ng residente. Inanunsyo muli ng NHA noong 2018 ang plano nitong demolisyon sa mga kabahayan, na ayon sa ahensya ay “karagdagang gastos” lamang sa gobyerno.

Bagamat hindi pa nangyayari ang demolisyon, inaasahang maaapektuhan nito ang mahigit 5,000 pamilya sa Aroma kung sakaling matuloy.

At kahit pa mayroong Pabahay para sa Pamilyang Pilipino Program kung saan ang isang yunit ng bahay ay nagkakahalaga ng P4,000 kada buwan, daing ng mga maralitang pamilya na hindi pa rin ito abot-kaya para sa mga tulad nilang isang kahig, isang tuka sa kabila ng pagsisikap.

Tinatatagan nina Cecilia Lato (kaliwa), bise presidente ng Nagkakaisang Mamamayan Tungo sa Pagbabago, at Lamusao (kanan), ang kanilang loob upang unti-unting organisahin ang mga kapwa residente sa kabila ng nangyari. (Airish Gale De Guzman/Philippine Collegian)

Kinabukasang Ilalaban

Siksikan sa lilimang evacuation center ang mga pamilyang nasunugan—mayroong bata, babae, matanda, at may kapansanan. Sa sobrang sikip, ang ilan ay nananatili sa gilid ng Mel Lopez Boulevard na dinadaanan ng mga dambuhalang truck. 

Batid ng mga residente na hindi magtatagal ang mga ayudang kanilang natatanggap, na dumagdag pa sa pangamba ng samu’t saring sakit na maaaring makuha sa evacuation center.

Mala-sardinas sa covered court ng Barangay 106, Tondo ang mga pamilya na apektado ng nangyaring sunog sa Aroma Temporary Housing. (Eunicito Barreno/Philippine Collegian)

Kahit nanunuot ang lungkot at panghihinayang, pinipilit na bumangon ng mga pamilya sa Aroma. Panawagan nila na kasabay ng kanilang pagsusumikap, tumugon din ang pamahalaan hindi sa pamamagitan ng pagpapaalis sa kanila at pagsasanegosyo ng pabahay kundi sa pagpapaunlad ng mga espasyo ng mga maralita.

Bago masunog ang 12 gusali sa Aroma, ito ay tanawin ng 34 na gusaling mayroong mga parisukat na yunit. Wala mang bayad bukod sa tubig at kuryente, kapansin-pansin na ang kalumaan at katandaan ng bawat yunit, na dinaanan na ng ilang bagyo at pinagtatagpi-tagpi ng mga materyales.

Sa kabila nito, walang pag-aalinlangang ilalaban ng mga tulad ni Lamusao ang kanilang panunumbalik. Giit nila, magpapatuloy ang pagtindig ng mga mamamayan sa kanilang karapatan sa lupang anila ay pag-aari ng publiko.

“Igigiit namin yung kalagayan namin para makabalik kami roon,” saad ni Lamusao. “Ipapakita namin sa kanila kung paano lumaban ang Batang Tondo.” ●

Maaaring magpaabot ng tulong para sa mga nasunugang pamilya sa Aroma sa mga sumusunod na detalye:

09301073885, Mary Ann Haban (GCash)
#28 Akle, Project 3, Quezon City (in-kind donations)